Sisters
To Be Of Nooit Geweest
Borboletas

Over Sheralynn Adriaansz, José Montoya & Gery Mendes, vertrouwen als artistieke vrijheid en het meermaals bezoeken van hetzelfde theaterstuk.

Door Simone Zeefuik

1.
Zaterdag 25 maart. Als de uitnodiging voor tante Lily’s verjaardag het niet voor me bepaald had, zou ik twijfelen. Voor een tweede keer naar Borboletas van Gery Mendes?
Of zou ik voor de vijfde keer aanschuiven bij To Be Of Nooit Geweest van José Montoya? Terug naar Theater Zuidplein voor de renaissance broeder wiens stuk alle klanken van waardering die, weken eerder, opstegen uit een met voornamelijk Cabo’s gevulde zaal ruimschoots verdiende?
Of naar DeLaMar voor Montoya die als acteur adembenemend is en die het qua vakpersoonschap presteert om alle aandacht in de ruimte compleet te dirigeren, claimen, nemen… en tegelijkertijd zo genereus te zijn met onze verbeelding. Beide voorstellingen zijn prachtig en stemmen me hoopvol voor de korte-termijn-toekomst van het Nederlandse theaterlandschap. Een terrein dat er goed aan zou doen om vaker stukken te verlangen èn supporten waarin Zwartzijn niet alleen over Afro-Surinaamse en/of Afro-Amerikaanse personen, geschiedenis, etc. gaat...

Zowel To Be Of Nooit Geweest als Borboletas benaderen eigenaarschap en verbeelding op manieren waarvan ik hoop dat we ze veel vaker zullen zien.
Zo maken beide heren hele heldere keuzes in de toegang die ze bieden tot hun verhalen. Mendes doet dit onder andere door zijn keuze om een groot deel van het verhaal in Kriol te vertellen; bij Montoya is het vooral te voelen in de ruimte die hij claimt voor zijn onuitgesproken gedachten. Ze vertrouwen in herkenning, in de alledaagsheid van hun verhalen. Ik ga er tenminste vanuit dat dit is waarom Montoya de door hem geschetste realiteiten over Zwartzijn en adoptie niet omlijst met monologen vol uitleg.

Op één van zijn voorstellingsavonden herinnerde ik me een recensie uit de tijd van zijn eerste To Be Of Nooit Geweest-tour. Montoya, die in 2021 dit verhaal voor het eerst op de planken bracht als onderdeel van de lunchvoorstellingen in Theater Bellevue, werd toen door een aantal recensenten verweten dat hij het verhaal “te fragmentarisch” vertelde. Voor wie zich zonder constante uitleg niet kan inbeelden wat Zwarte, geadopteerde personen voelen, doormaken en te verwerken hebben tijdens momenten van dehumanisatie en andere vormen van (micro)agressie… ja, voor deze personen zullen de stiltes “fragmentarisch” voelen. Voor deze mensen zullen de stiltes als onderbreking van het verhaal voelen. Maar, die stiltes zijn onderdeel van het verhaal.
De stiltes zijn het vertrouwen. Vertrouwen in de herkenning vanuit de personen die centraal staan in de conversaties waar zijn werk onderdeel van is, vertrouwen in een verbeelding die het resultaat is van dagelijkse realiteiten.

Tijdens Borboletas genoot ik ervan hoe Mendes zijn verhaal vertelde en daarin kraakhelder maakte wie zijn primaire publiek was. Het begon al bij de opening waarbij hij iedereen welkom heette en, op het moment dat hij zichzelf voorstelt, zijn achternaam in het Kriol uitsprak. Er zit zoveel liefde in het correct uitspreken van onze namen. Voor wie Mendes met Borboletas in eerste instantie kiest, blijkt ook uit de hoeveel Kriol tijdens het stuk wordt gesproken en, die onvertaald blijft. Tenminste, onvertaald in taal… niet in verbeelding. Ook zijn er de momenten die sowieso mooi en belangrijk zijn maar die extra landen wanneer je ze herkent. Het zat ‘m bijvoorbeeld in de vanzelfsprekendheid waarmee Amílcar Cabral in een conversatie over het verzet bij zijn oorlogsnaam genoemd, de ‘sowieso’ waarmee een aantal tonen van Cesária Évora’s prachtige Angola gespeeld worden… het zit ‘m in het niet behandelen van de geschiedenis van Cabo Verde als “het publiek kent dit niet, dit moet uitgelegd worden!” Evenals To Be Of Nooit Geweest breekt Borboletas met opgelegde vanzelfsprekendheden die ons nog steeds proberen te vertellen wie wel en niet binnen de definities van Het Nederlandse Theaterpubliek valt. Beide voorstellingen zijn voorbeelden van Édouard Glissant’s concept van het recht op ondoorzichtigheid en ik heb van elke minuut genoten.

2.
Als de uitnodiging voor tante Lily’s verjaardag het niet voor me had bepaald, zou ik uiteindelijk toch voor Borboletas hebben gekozen. Dit omdat ik me nog goed herinner hoe zout m’n spreekwoordelijke tranen waren toen ik voor een tweede keer naar de lunchvoorstelling Sisters in Bellevue wilde gaan… en er achter elke datum een wachtlijst-button stond. Sisters, de Likeminds-voorstelling naar het concept van Sheralynn Adriaansz, is een tedere, zachte voorstelling over de power die we erven, leven en doorgeven… ook wanneer we niet precies weten van waar het vandaan komt en waar het ons brengt.
Een aantal van m’n lievelingsverhalen -waaronder Jazz van Toni Morrison en Who Fears Death van Nnedi Okorafor- beginnen met een foto. Zo ook Sisters, waarin hoofdpersonage Ziva een foto’s vindt van vrouwen die ze niet kent maar toch herkent. Tijdens het ontrafelen en verbeelden van wie deze personen zijn, hoe ze in het leven stonden en hoe ze gelinkt zijn aan haar en haar dochter Mira, wordt Ziva vergezeld door twee vrouwen. Jatou Sumbunu en Bo Bojoh, vertolken deze spirituele manifestaties van voorouderlijke en toekomstige generaties op verschillende manieren die allen recht doen aan de prachtige, poëtische teksten van Melissa Knollenburg.
Het spel, de teksten, het decor… dat geweldige decor van Marjolijn Brouwer, Sheralynn Adriaansz die zachtheid en vrijheden claimt die we in verhalen over Sterke Zwarte Vrouwen te weinig zien… Sisters heeft een hoop. Zoveel, dat ik direct na afloop besloot dat ik het nog een keer wilde zien om het echt goed te laten landen. Als het script in boekvorm te koop was, had ik het direct aangeschaft.

Sisters liet me nadenken over theaters die sommige voorstellingen meerdere dagen achter elkaar programmeren en op een aantal, soms zelfs op alle data moeite hebben om de zalen goed gevuld te krijgen. Niet eens zozeer strak uitverkocht zoals de laatste dagen van Sisters bij Theater Bellevue… maar goed gevuld. Wat kan het de theatersector opleveren wanneer we het meermaals bezoeken van dezelfde voorstellingen zien als een manier om onze conversaties over theater in Nederland verdieping en worteling te geven? Wat zou het bijvoorbeeld betekenen voor de theateracademies wanneer
zowel de studenten als de docenten werken als Sisters, To Be Of Nooit Geweest en Borboletas goed genoeg kenden om ze onderdeel te maken van de lessen?
Of voor de liefhebbers - professionals of juist niet- die graag nog een keer naar hetzelfde stuk willen gaan maar wiens budget dit niet altijd toelaat? Zoals hoe we bijvoorbeeld ook boeken herlezen en films meermaals zien…

Persoonlijk ben ik moe en verveeld van de mails die vaak direct na een voorstelling verstuurd worden. “Je was bij voorstelling X. Hoe vond je jouw bezoek?” Jeetje, overactief mailingprogramma… ik sta letterlijk nog bij jullie in de foyer of ik loop net-net naar m’n fiets… moet ik nu alweer aan de slag met jullie data-dorst? Geef me even een momentje...
Wat me geweldig lijkt, is als een aantal van m’n lievelings theaters in die mail (die echt niet dezelfde avond of binnen drie dagen na de voorstelling verstuurd hoeft te worden, rustig aan) zouden zeggen: “Je hebt bij ons voorstelling X bezocht. Zou je de voorstelling opnieuw willen bezoeken? Gebruik dan deze actiecode om bij theaters Y en Z jouw kaarten voor het stuk met korting te bestellen.” Als theater kun je dan bijvoorbeeld bepalen dat, wanneer de zaal een week voor de voorstelling nog steeds half leeg is, de verkoop van deze kortingskaarten begint. En dan een fikse korting van minimaal 50%. Of iets in die trant. Do a little something. Het zou een mooie manier zijn om stukken die zo indrukwekkend zijn als Sisters, To Be Of Nooit Geweest en Borboletas dieper te wortelen in onze gesprekken over een kunstvorm die ons dierbaar is. Daarnaast denk ik dat het beter kennen van de stukken van Afro-Nederlandse makers -en, idealiter ook dat van Afro-Belgische makers- onze artistieke vocabulaire dusdanig verrijkt dat we deze minder hoeven te doorspekken met Afro-Amerikaanse verhalen.